نگاهی به ویژگیهای دراماتراپی:
نمایش درمانی راهکاری برای درمان آسیبهای روانی
ایران تئاتر- مجید امرایی: بهرهگیری از درمانهای غیر دارویی در حوزه توانبخشی امروزه امری مهم در جوامع پیشرفته است. دراینبین مدد گرفتن از هنر به دلیل جذابیت و تأثیرگذاری مستقیم بر روح و روان انسان از اهمیت بیشتری برخورداراست.
نمایش درمانی راهکاری برای درمان آسیبهای روانی در میان هنرها بیشک هنرنمایش جایگاه ویژهای دارد. برخی از این ویژگیها عبارتند از: بیواسطه بودن، سرگرمکنندگی، بازی محوری، عملی بودن، شادابی، رضایت بخشی، اقتصادی بودن، گروهی بودن و دستیافتی بودن و...
پیشینه نمایش درمانی در ایران به روش سنتی را میتوان در حکایات داستانها، روایات و آیینهای کهن این سرزمین یافت. آیینهای نمایشی سور، سوگ و سپاس که با رویکرد آرامسازی روح و روان انسانها در اعصار کهن اجرا میشدهاند و بعدها در قالب ادبیات شفاهی و مکتوب سینهبهسینه و قلم به قلم به آیندگان منتقلشده است.
ازجمله حکایات بوعلی سینا در کتاب چهارمقاله نظامی عروضی و حکایات مولانا و چند داستان مهم در شاهنامه فردوسی و داستانها رودکی سمرقندی.
اما "دراماتراپی " یا همان نمایش درمانی استفاده هدفمند از جنبههای درمانی هنر نمایش بهعنوان ابزاری کمکی در توانبخشی مراجعان است.
اینیک روش کار بازی محور است که با رویکردی علمی و عملی برای گسترش خلاقیت، تخیل، یادگیری، بینش و رشد انسانها استفاده میشود.
از نگاه انجمن دراماتراپی ایران، نمایش درمانی دارای چهار ویژگی به شرح زیر است:
درمانی کمکی، بازی محور، گروهی و غیر دارویی است.
از نگاه انجمن دراماتراپی بریتانیا، دراماتراپی دارای دو عنصر اساسی است.
1 - نمایشی که به بررسی پتانسیل خلاق و خودجوش بدن و ذهن، از طریق کار با تکنیکهای مربوط به نمایش میپردازد.
2 - درمانی که اجازه میدهد تا به نیازهای روانی افراد به شیوهای گروهی در یک محیط امن و حمایتی بهدوراز قراردادهای رسمی پاسخ دهد.
در این رویکرد پیشفرض اولیه این است که هر شخصی میتواند در جلسات دراماتراپی شرکت کند، اما هر شخصی نمیتواند دراماتراپیست شود.
دراماتراپی برای همه افراد در همه سنین خوب است.
هدف اصلی دراماتراپی این است که توانایی اعضای گروه برای به دست آوردن تجربه بهتر زندگی را ارتقاء دهد.
دراماتراپی یک روش مؤثر برای کاهش اثرات روانی اختلالات روحی از طریق نتایجی است که در بازی جمعی به دست میآید .
دراماتراپی شامل فعالیتهای کلامی و غیرکلامی و استفاده از طیف وسیعی از تکنیکهای نمایشی و روانشناختی است. دراماتراپی فراگیران را قادر میسازد تا با تغییر کنار بیایند، با اضطراب برخورد کنند، با سوگ و از دست رفتن، شرایط و روابط حمایتی قوی برای خود ایجاد کنند.
اما دراماتراپیست کیست؟ دراماتراپیست شامل هنرمندان تئاتر و هم روانشناسان و روانپزشکان هستند.
آنها تمرینات ترکیبی برای مواجهه با مسائل مراجعان ترتیب میدهند تا روشهایی برای تغییرات روانی، احساسی و ادراکی مراجعان ایجاد کنند.
داستانها، اسطورهها، بازی، خیمهشببازی، ماسکها و بداههسازیها ... نمونههایی از طیف وسیعی از مداخلات هنری است که میتوان از آن استفاده کرد.
از نگاه انجمن نمایش درمانی ایران، دراماتراپی مبتنی بر دو تئوری پایهای اجرا میشود: 1) تئوری نقش گزاری روانی یا نمایشگری و 2) تئوری تأثیر متقابل یا مشاهده گری.
در روش اول مراجع (بیمار) با مهارتی خاص توسط درمانگر در موقعیت بازیسازی باهدف بیان مسئله و درنهایت تخلیه روانی قرار میگیرد و با هدایت نمایش درمانگر به آرامش میرسد.
در روش دوم مراجع در موقعیت مشاهده گری قرار میگیرد تا مسائل خود را در دیگران ببیند و با هدایت نمایش درمانگر به راهکار مناسب مواجهه دست یابد.
دراماتراپی در قالب پروتکلی (برنامه) از پیش تعیینشده در فضایی بهدوراز هر آسیب مراجع را به سمتی هدایت میکند تا به بیان مسئلهاش بپردازد.
درمانگر برای رسیدن به مرحله اجرا به طرق زیر اطلاعات مراجعان را دریافت میکند:
در قالب "خود اظهاری " شخص مراجعهکننده، در قالب "دریافت اطلاعات والدین یا سرپرستان فرد مراجعهکننده "، از طریق "گروه درمان " شامل روانپزشک، روانشناس، مددکار اجتماعی و... و همچنین از طریق "میدان عمل و کارگاه حضوری ". پس از دریافت اطلاعات نمایش درمانگر در قالب جلسات درمانی بین 16 تا 24 جلسه باهدف تغییرات معنیدار در علائم بالینی (علائم بیماری) مراجع طرح برنامه میکند.
نمایش درمانی "هرگز تماشاگر محور نیست " یعنی برای تماشا شدن اجرا نمیشود و در هدف گزاری و شیوهی اجرا با تئاتر رسمی فاصلههای بسیار دارد.
در تئاتر رسمی هدف تولید هنری در قالب ابعاد زیبایی شناسانه صحنهای است.
این در حالی است که هدف نمایش درمانی "رفع مسئله " است نه تولید هنری و ابعاد زیبایی شناسانه تئاتری اولویت اول نیست. در نمایش درمانی " بداههپردازی " و "بداهه سازی " عنصری مهم است این در حالی است که در تئاتر رسمی همهچیز از پیش تعیینشده است. در تئاتر رسمی اصولاً داستانی از پیش تعیینشده در کار است که در قالبی توهمی مخاطب بازیگر را شخص دیگری غیر از خودش میبیند. در نمایش درمانی توهم داستانی چندان معنی ندارد مگر در " تکنیک درمانی بازی توهم " برای "بیماران اسکیزوفرن" باهدف تخلیه هیجانی.
دراماتراپیستهای ایران با استقبال گستردهای که از این رویکرد درمانی در جهان شده است امیدوارند در سالهای آینده این روش درمانی گستردگی و فراگیری بیشتری را در کشورمان پیدا کند.
*دکتر مجید امرایی دراماتراپیست، مدرس دانشگاه و عضو مؤسس اتحادیه جهانی دراماتراپی WADT