مقالات

۱۱ تير ۱۳۹۹

درباره تئاتر خیابانی و تاثیر بی بدیل آن بر مسائل اجتماعی

نمایش خیابانی مهر تاییدی بر هنر مردمی

نمایش خیابانی مهر تاییدی بر هنر مردمی 2

نمایش خیابانی مهر تاییدی بر هنر مردمی 2

ایران تئاتر- مجید امرایی*: نمایشگر خیابانی مسائل مردم را گوش می دهد و مسائل خود را به گوش مردم می رساند تا در پس این داد و ستد فرهنگی ، جامعه را به سمت تعالی هدایت کند. این نوع نمایش ها اصولا حاصل کنش و واکنش و مبارزه ی بین ظالم و مظلوم و محصول خیزش های مردمی و سرکوب طاغوت هاست پس از این منظر به شدت انتقادی ، اصلاح گرا و ظلم ستیزند .

اصولا آنچه را که تحت عنوان " تئاتر خیابانی"می شناسیم گونه ای از هنر نمایشی است که خود را در بند معماری و بناهای هنری و ساختمان های مجلل تئاتری و ادبیات ثقیل ، گاه موزون ، مطنطن و شاعرانه نمی داند، در این نوع نمایش مردمی، هنرورزان ترجیح میدهند در فضایی به دور از هر قید و بند معماری شده به میان مخاطبان بروند و با نمایش های خود که عموما هم مبتنی بر تصویر سازی ذهنی و با الهام از مسائل متنابه مردم کوچه و بازار اسن با تماشاگران به مشورت بنشینند، بی عدالتی را تقبیح کنند و درستی ، انسانیست، جوانمردی و مورت را تشویق نمایند، تا در پس این بازی موزون بدن، بیان و احساس، طعم شیرین آزادی را به مردم کوچه و بازار بچشانند و مهر تاییدی باشند بر هنر مردمی خود.
تئاتر خیابانی مسائل خود را از زبان همین مردم کوچه و بازار مطرح می سازد به همین جهت عموما شخصیت های داستانی اش ملموس و باور پذیرند و به نوعی پای در زمین دارند .
نمایشگر خیابانی گاه با ابزار بازی بداهه به میان مردم می رود تا شرایط مداخله آنها را در نمایش های خود مهیا سازد و از این حیث بازی زندگی را به مردم می آموزد ، سخن گفتن بجا و تمرین گفت و گو و نقد و نظر از شاخصه های نمایش های خیابانی است .
در پس این بازی ساده اما به شدت کاربردی "مردم بیمناک " ترس ها و هراس های خود را کنار می زنند و جرات ورزی و مقابله با بی عدالتی را می آموزد.
در تئاترهای خیابانی دغدغه های عمومی مردمی مطرح می شود که از بی عدالتی به سطوح آمده اند و نمایش خیابانی را زبان گویای خود در طرح تظلم خواهی ها می دانند.
نمایشگر خیابانی در این داد و ستد فرهنگی مسائل و پیشنهادات خود را با مردم به شور می گذارد و گوش شنوای دردها و آلام مردم به سطوح آمده است .
نمایشگر خیابانی با رویکردهای آرمان خواهانه همواره به دنبال شاخصه های نوگرایی و تغییر در زندگی تکراری و خسته کننده ماشینی است.
نمایشگر خیابانی مسائل مردم را گوش می دهد و مسائل خود را به گوش مردم می رساند تا در پس این داد و ستد فرهنگی ، جامعه را به سمت تعالی هدایت کند.
این نوع نمایش ها اصولا حاصل کنش و واکنش و مبارزه ی بین ظالم و مظلوم و محصول خیزش های مردمی و سرکوب طاغوت هاست پس از این منظر به شدت انتقادی ، اصلاح گرا و ظلم ستیزند .
در تئاترهای خیابانی ترویج ارزش های انسانی، مردم گرایی، اسرار بر اصول اخلاقی و عرفی، تساوی حقوق بین مرد و زن ، مواجهه با بحران ها و ارزش های نوین انسانی موج می زند .
نمایش خیابانی اوج بالندگی، تحول خواهی، متفاوت بودن نسبت به گذشته و در بسیاری از مواقع "رد گذشته ی ناکام" و راهی برای ترویج امید و نشدری برای زخم های چرکین شده ی جامعه است .
نمایش خیابانی در ایران تفاوت های عمده ای با مدل اروپایی خود دارد هر چند نقاط مشترک بسیاری هم دارند که در جای خود به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد .
این نوع نمایش در غرب تحت ‌عنوان رسمی street theater از اجرای نمایش‌هایی در دهه‌های دوم و سوم قرن بیستم در مکان‌های عمومی کشورهای اروپایی و عمدتا هم با هدف اعتراض به وضعیت موجود تولید می شده اند که در این بین کشورهایی چون روسیه ، فرانسه، آلمان، انگلیس، آمریکا، آرژانتین ، برزیل و هلند ـ را می توان پیشروان تولید این نوع نمایش ها دانست.
نمایش خیابانی درغرب زاییده تغییر و تحولات اجتماعی، نظامی، سیاسی و فرهنگی و... پس از جنگ جهانی دوم و عموما هم محصول اعتراضات جوامع انسانی در مواجهه با رویکرد های دنیایی مدرن و صنعتی، سیاست های جنگ طلبانه و مقابله با افکار دیکتاتوری حکومت های خودکامه و جور پیشه و تجاوز به حریم انسان های آزاد اندیش است.
به باور آنها این نمایش ها برای کتمان نشدن حقایق و خواسته های لایه ها و طبقات مختلف اجتماعات شهری ضروری است و در نگاه صاحب نظران غربی نمایش خیابانی زاییده دنیای مدرن و صنعتی است و به دنبال آگاهی بخشی به جامعه در خصوص عوامل و مطالباتی چون حقوق زنان، جنگ ستیزی، مبارزه با نژاد پرستی، ترویج روزنامه نگاری آزاد و اندیشه های دموکراسی خواهانه ، آزادی اندیشه ، حقوق شهروندی ، ظلم ستیزی و مبارزه با سلطه طلبی، حمایت از رسانه های آزاد و در نهایت جهانی شدن و چیزهایی از این دست است .
اما تئاتر خیابانی چه مدل اروپایی و چه مدل ایرانی مشترکات بسیاری هم دارند از جمله مشترکات این گونه نمایش ها در ایده پردازی اجرایی است که گاه خطابی اند و مستقیما تماشاگران را مورد خطاب قرار می دهند و گاه کنایی و نمادین اند تا آنها را بر علیه ظلم ها برآشوبند و تحت تاثیر قرار دهند و در مقابل افکار استکباری به اعتراض وا دارند .
در این راستا تاریخ نمایش خیابانی درغرب، یکی از بهترین تجربیاتش را درزمان جنگ آمریکا با ویتنام و توسط جنبش جوانانی مطرح کرد که نمی خواستند به جنگ بروند، این جوانان با بهره گیری از نمایش های خیابانی در آمریکا نسبت به جنگ افشاگری کردند و" پیتر شومان " کارگردان صاحب سبک و تئوریسین بزرگ این عرصه با گروه " نان و عروسک " معروفترین این هنرمندان بود که در اجراهای خود که گاه به تظاهرات هزاران نفری در خیابان ها منجر می شد توانست شیوه ای نوین در اجرای نمایش های خیابانی و مردمی را در جهان عرضه کند که دارای شاخصه های منحصر به فردی است.
شومان معتقد بود تئاتر خیابانی جای داد و ستد نیست، که ما پولی بپردازیم و در عوض چیزی دریافت کنیم، به اعتقاد وی تئاتر خیابانی چیز دیگری است... چیزی شبیه به نان است... یک ضرورت است... تئاتر خیابانی شکلی از مذهب است.
او در ایران نیز به اجرای نمایش خیابانی پرداخت که اجرای گروه شومان در ایران یکی از به یاد ماندنی ترین اجراهای تئاتر خیابانی پس از انقلاب اسلامی در ایران است.
شومان برای اجرای نمایش هایش که عموما در فضای باز و در خیابان ها اجرا می شد، متنی نمی نوشت او ایده ها و تفکراتش را در هر اجرایی به یک شکلی خاص پیاده می کرد و به همین دلیل اجراهای او شکلی متفاوت و منحصر داشت .
شومان دانش گسترده و متنوعی از انواع مختلف تئاتر داشت و ممکن است در هر اجرایی از المان هایی چون تعزیه، کابوکی و... استفاده کند اما او هیچگاه از کار آکادمیک برای اجراهایش بی بهره نبوده است .
شومان در سال 1383 خورشیدی پس از 40 سال و برای دومین بار به ایران آمد و اجرایی در تهران داشت که این جانب هم شانس حضور در این اجرا را به همراه چند تن دیگر از کارگردانان تئاتر خیابانی داشته ام.
شومان که خودش و گروهش را ضد فرهنگ آمریکایی معرفی می کرد، اجاقی را برای پختن نان "چاودا" در دانشگاه هنر برپا کرد و تمهیدات لازم را نیز برای هوای بارانی تهران اندیشید.
او این نمایش که "شورش دسته جمعی برای تدفین ایده های گندیده" نام گذاشته بود را با همکاری بازیگران و دانشجویان ایرانی و با عروسک گردانی آنها، اجرا کرد تا نشان دهد تئاتر هنری است جهانی که می تواند بدون کلام و با زبانی جهانی با همه انسان ها ارتباط برقرار کند .
نمایش شومان در ایران سرشار از نمادهای دینی بود ، اجرایی که از عروسک و ماسک های نمایشی تا حرکات ریتمیک و رقص های دسته جمعی گرفته تا فریادها و دویدن های گروهی و حرکات نمادین همه و همه حساب شده و با ترکیبی از نمایشگران تئاتری و تماشاگران عادی اجرا شد .
این نمایش را می توان نمونه بارزی از نمایش های فضای باز خیابان در ایران دانست که متاسفانه در حال حاضر تکرار این نوع اجراها در ایران بسیار محدود شده است .
همچنین نقطه ی مشترک دیگر نمایش های خیابانی "مردمی و اعتراضی بودن" آنهاست، نمایش خیابانی امروزه در اعتراضات مردمی آمریکا پا به پای مردم خیابان حرکت های جمعی را با رویکردی هنری و نمایشی به تصویر کشیده است و از این منظر موجب وحدت رویه معترضان به بی عدالتی و نژاد پرستی در آمریکا شده است .
از این منظر نمایشگران خیابانی در اعتراض های سال جاری 2020 ضد نژاد پرستی در کشور آمریکا سهم عمده ای در روشنگری و افشای ظلم های دولت آمریکا داشته اند ، همانگونه که در کشور های آمریکای جنوبی و شمالی نمایش خیابانی زبان اعتراض مردم شده است امروزه در اروپا و آمریکا نیز نمایشگران خیابانی پا به پای مردم در خیابان به روش های خاص هنری خود صدای مردم را به گوش ظالمان می رسانند .
نمایشگران خیابانی با بهره گیری از تکنیکهای خاص خود از جمله "تکنیک بازی مجسمه" ، "روزنامه ی تصویری" و " تکنیک زنجیره ی اعتراضی" همانگونه که در سال 1357 زبان گویای مردم ایران در این سوی جهان در اعتراض به حکومت طاغوت بودند امروز زبان گویای ضد نژاد پرستی در قاره ای دیگرند .
برای نمایشگر خیابانی تصویر کشته شدن فجیع "جورج فلوید" (به انگلیسی: George Floyd) سیاه‌ پوست آمریکایی در ۲۵ مه سال ۲۰۲۰، توسط یکی از افسران پلیس شهر " مینیاپولیس" از ایالت " مینه‌ سوتا " در آمریکا کافی بود تا موضوع نمایش خود را بیابد و به سرعت در سراسر اروپا تکثیر کند و از همین تصویر کوتاه اما تکان دهنده تئاترهایی بسازند که پایه های قصر ظالمان را به لرزه درآورد .
تصویر زانو زدن مردم و مالیدن رنگ سیاه بر چهره کافی بود تا همه ی دنیا بدانند چه ظلمی در حق یک سیاه پوست شده است ۹ دقیقه فریاد برای نفس کشیدن یک انسان دست و پا بسته حرکتی ایجاد کرد که دنیا را به واکنش واداشت .
مرد سیاه پوست در گذشت اما تصویری نمایشی و خیابانی از او به سرعت توسط هنرورزان خیابانی در سراسر جهان تکثیر شد ، تصویری که در آن معترضان با الهام از صحنه مرگ این سیاه پوست با قرار دادن زانوی خود بر زمین و تکرار جمله ی "من نمی توانم نفس بکشم" دل جهانیان را به درد آورند و این از معجزات نمایش های خیابانی در مقابله با ظالمان است.
در این حادثه رهگذرانی که در حال عبور بودند با دوربین موبایل اتفاق را ضبط و در شبکه‌های اجتماعی به صورت گسترده منتشر کردند . در این فیلم، مرد سیاه ‌پوستی که به نظر می‌آمد حدود چهل سال سن دارد، به سختی در حالی که تقلا می‌کند نفس بکشد، به پلیس سفید پوستی که وزنش را روی گردن او انداخته می‌گوید: « نمی‌توانم نفس بکشم» صدای شاهدان عینی نیز شنیده می‌شود که به مأمور پلیس می‌گویند به آقای فلوید اجازه تنفس بدهد اما از انجایی که صحنه ی نبرد ظالم و مظلوم تکان دهنده است همین جمله ی کوتاه دیالوگ نمایشگران خیابانی در آمریکا، اروپا و سراسر جهان می شود تا در قالب " تکنیک نمایش مجسمه " در سراسر جهان اجرا شود و صدای رسای ظلم ستیزی و تظلم خواهی مردم باشد .
ظرف چند روز شیوه مرگ جرج فلوید، بسیار شبیه به مرگ "اریک گارنر" در سال ۲۰۱۴ در نیویورک تعبیر شد؛ حادثه‌ای که باعث شد بسیاری از فعالان حقوق رنگین ‌پوستان آمریکا توجه همگان را به «خشونت پلیس علیه اقلیت‌های نژادی» جلب کنند و موضوع تئاتر های خیابانی متعددی شد که در قالب های مختلف" با کلام" و "بی کلام "، "موسیقایی" و "اعتراضی" ؛" احساساتی و هیجانی" اجرا شد تا روشی برای وحدت بین همه ی انسان های ظلم ستیز جهان شود.
در پی این حادثه و تکثیر "نمایش خیابانی" صحنه قتل جرج فلود و پخش فیلم های مربوط به آن، احساسات مردم جریحه‌ دار شد، در ابتدا اعتراضات و تظاهراتی در شهر مینیاپولیس برپا شد اما پس از آنکه تظاهرات به درگیری‌های خشونت‌ آمیز کشیده شد و پاسگاه اصلی پلیس در شهر مینیاپولیس به آتش کشیده شد، نیروهای گارد ملی ایالات متحده به این شهر اعزام شدند. اما اعتراضات از سطح شهر مینیاپولس در ایالت مینه ‌سوتا به سرعت به ایالت‌های دیگر تسری یافت و در کمتر از ۴ روز، بیش از ۳۰ ایالت آمریکا شاهد تظاهرات گستردهٔ مردم علیه نژاد پرستی و قتل سیاه پوستان به دست مأموران پلیس شد.
بخش اعظم اعتراضات مسالمت آمیز در قالب نمایش های خیابانی اعتراضی مطرح شد تا صدای مردم کوچه و بازاربه گوش سیاستمداران ظالم این کشور برسد و بار دیگر نمایشگران خیابانی مهر تاییدی بر هنر مردمی بودن خود بزنند .

مجید امرایی؛ نویسنده ، پژوهشگر و استاد دانشگاه