مقاله : هنردرمانی دیجیتالی گفتمان رسانه ای، درمان محور
نوشته : دکتر مجید امرایی عضو هیات رئیسه اتحادیه جهانی دراماتراپی WADTh
تصورش را بکنید شما مشغول بازی هستید و در درون یک کمد کوچک دیواری مخفی شده اید، ناگهان دیوارها شروع به حرکت می کنند و درها محکم بسته می شوند، سپس یک غریبه وارد اتاق می شود، شما ترسیده اید و بی سر و صدا در درون کمد می نشینید، نفس ها به شماره افتاده و در حالی که اضطراب شما بیشتر می شود، فردی را می بینید که برای کمک به شما آمده است، حضور منجیانه ی او شما را آرام آرام از ترس فاصله می دهد ، نوری از امید در دل شما جرقه می زند و ادامه داستان ... این رویداد داستانی است که از طریق تکنولوژی "هنر درمانی دیجیتالی" و با بهره گیری از تکنیک واقعیت مجازی یا (وی.آر/ باکس) و با هدف کاهش ترس در مراجعان دچار اختلال " فوبیای ترس از تاریکی" در مرکز دراماتراپی ایران مورد استفاده قرار می گیرد.
همچنین در ویدئویی دیگر در حالی که شما در حال دیدن تلویزیون هستید صدایی مهیب شنیده می شود و ناگهان زمین و زمان دور سر شما می چرخد، در اثر زلزله، یا سیل یا انفجار گاز خانه ی همسایه شیشه ها می شکند و آوارها روی سر شما می ریزد و بعد از چند لحظه چشم ها را باز می کنید در حالی که کسی شما را نجات داده و در بیمارستان تحت مراقبت هستید...همه ی اینها درقالب ویدئوهایی طراحی شده و باهدف"کاهش ترس" و "اضطراب" در شما و با استفاده از تکنیک های خاص دیجیتالی مورد استفاده قرار می گیرند .
این صحنه ها از آخرین نسخه های کنسول بازی اتاق نشیمن شما نیستند، بلکه سناریوهای واقعیت مجازی هستند که به عنوان فضاهایی ایمن و کاملاً قابل برنامه ریزی ایجاد شده اند تا درآن درمانگران بتوانند بیماران خود را در این فضاهای طراحی شده غوطه ور سازند و برای غلبه بر فوبیای ترس و اضطراب و همچنین بهبود مهارت های اجتماعی در موقعیت های غیر منتظره و حوادث آسیب زای طبیعی و غیر طبیعی استفاده کنند .
هر چند تا دهه گذشته، تعداد انگشت شماری از هنر درمانگران از فناوری دیجیتالی در روش های مواجهه خود با مراجعان درمانی استفاده می کردند، اما امروزه بسیاری از مراکز درمانی و توانبخشی، هنر درمانی دیجیتالی را به عنوان یکی از روش های مهم و موثر در بحث درمان و توانبخشی مراجعان بکار می گیرند .
در سال های اخیر تعدادی از متخصصین هنردرمانی جلسات بالینی خود را با کودکان و نوجوانان با بهره گیری از امکانات رسانه های دیجیتال انجام داده اند، خصوصا برای کودکان دچار نارسایی های رشدی به ویژه مددجویان جوان با "اختلالات طیف اوتیسم"(Betts،2013؛ Brancheau،2013 ، Epp، 2008؛ گابریل،2003؛مارتین، 2009).
به دلیل ظرفیت های موثر هنردرمانی دیجیتالی از جمله فراهم کردن یک "محیط چند حسی" برای افراد مورد نظر، این روش درمان ترکیبی (هنری، روانشناسی و رسانه های دیجیتالی) توانسته است در کاهش بسیاری از علائم آسیب زای روحی و روانی مراجعان موثر واقع شود .
هنردرمانی دیجیتالی دارای زیرشاخه های متعددی از جمله "دراماتراپی دیجیتالی"،"موسیقی درمانی دیجیتالی" ، "رقص درمانی دیجیتالی"، "فیلم درمانی دیجیتالی" و "بازی درمانی دیجیتالی " است که با ایجاد شرایط مناسب برون ریزی و تخلیه هیجانی علاوه بر تسلط هنری درمانجو بر یکی از هنرهای مورد علاقه اش در فضای دیجیتال، در افزایش "خودآگاهی" و"تقویت مهارت های ارتباطی"،"ارتقاء حوزه های اجتماعی سازی" و" توسعه جنبه های تفکری، تخیلی و احساسی" و در نهایت" کسب رضایتمندی مراجعان" موثر واقع می شود (امرایی و همکاران 2020).
متخصصین هنردرمانی دیجیتالی بر ضرورت ترکیب فن آوری دیجیتال به عنوان روشی موثر در درمان مراجعان تاکید دارند، امروزه ظرفیت های هنری رسانه های دیجیتال به عنوان ابزار مداخله در جلسات بالینی روز به روز در حال افزایش است(Carlton،2014؛ Choe، 2014؛ Malchiodi،2009؛Orr،2012؛ پترسون،2010) و این مهم نوید بخش آینده ای درخشان در حوزه تعامل سه رشته ی دانشگاهی "هنر"،" روانشناسی " و" رسانه دیجیتالی" است .
اکنون بسیاری از "روانپزشکان" و "هنردرمانگران" با استفاده از فناوری های رسانه های دیجیتال، این چالش را در پیش رو دارند که (درمان دیجیتالی راهکار مهم و موثری در رفع علائم اختلالی مراجعان است و باید از درمان مستقیم چهره به چهره صرف نظرکرد و به دیجیتال و درمان غیر حضوری روی آورد).
اینان معتقدند هر چند هیچ درمانی موثرتر از درمان چهره به چهره نیست اما برای جلب رضایت مراجعان خصوصا کاهش هزینه های اقتصادی و جلوگیری از جابجایی های (خانه به مرکز درمانی) باید روی به درمان دیجیتالی آورد، به همین دلیل تلاش می کنند گام های موثری در افزایش بهره وری این روش درمان ترکیبی بردارند (آلدرز، بک، آلن و موسینسکی، 2011؛آستین، 2010؛ مالچیودی و جانسون، 2013؛موسینسکی، 2010).
امروزه هنردرمانی دیجیتالی و خلاقیت هنری در حوزه ی رسانه های دیجیتال یک ماده جایگزین برای خاطرات ، افکار، احساسات، خیالات و ناخودآگاه انسان معاصر است که غالباً در زمان واقعی ارائه می شود، این گفتمان جدید که پس از ویروس عالم گیر کرونا (کووید 19) در حوزه درمان و توانبخشی بیشتر مورد توجه مراکز پژوهشی و تحقیقاتی و درمانی و مهارتی سراسر جهان قرار گرفته است، نشان سپاسگزاری روز افزون فعالان این عرصه از ارزش های درمانی هنری از جمله هنرهای تجسمی، هنرهای دراماتیک و هنرهای غیر دراماتیک است که با رویکردی خلاقانه و نوین و با بهره گیری از ابزارهای علم روز و با کیفیتی متمایز از رسانه های دیجیتالی ارائه می شود (امرایی و همکاران 2020).
بیگمان هنردرمانی دیجیتالی خصوصا "نمایش درمانی دیجیتالی" گفتمان درمان محور قرن حاضر در حوزه توانبخشی و بازتوانی افراد دچار مسئله است، که به مدد هنردرمانگران در سراسر جهان در حال رشد و شکوفایی است تا از ظرفیت های "هنر"، "روانشناسی" و "دنیای دیجیتال" در مسیر رفع اختلالات خلقی انسان های درگیر مسائل روحی و روانی استفاده بهینه شود (امرایی 20 20).
براین مبنی تعاملات بین المللی، بین فعالان حوزه نمایش درمانی (دراماتراپی) به عنوان یکی از شاخه های مهم هنردرمانی دیجیتالی که از سال 2017 با ایجاد اتحادیه جهانی دراماتراپی WADTh مسیر جهانی خود را آغاز کرده است و اکنون می رود تا رویکرد تحولی خود را بپیماید و نوید بخش روزهای خوبی درعرصه درمان و توانبخشی باشد ، تا با بهره گیری از ظرفیت های هنرهای نمایشی و تئوری های روانشناسی و ظرفیت های رسانه های دیجیتال راه رشد و پویایی در این عرصه را هموار سازد .
دراین راستا بهره گیری از هنردرمانی دیجیتالی با گرایش دراماتراپی دیجیتالی که پس از شیوع ویروس عالم گیر کرونا در دستور کار{اتحادیه جهانی دراماتراپی} قرار گرفته است می رود تا با بهره گیری از فن آوری دیجیتال فاصله جغرافیایی" درمانجویان" و "درمانگران" را کاهش دهد و با ارائه روش های جدید درمان غیر حضوری سرعت انتقال اطلاعات و درمان غیر حضوری را افزایش دهد تا به این وسیله سطح رضایتمندی جامعه هدف را بالا ببرد و دیدگاه سلامت نگرانه این تشکل جهانی را بر زندگی انسان های نیازمند گسترش دهد .
صاحب نظران معتقدند دراماتراپی دیجیتالی، درمانی خانواده محور است به این معنی که با بهره گیری از ابزارهای فنی مناسب دیجیتالی و هدایت یک درمانگر ماهر می توان در خانه برای همه ی اعضا خانواده موثر واقع شد، از نگاه دراماتراپی دیجیتالی هر خانه یک کارگاه هنری و یک استودیوی هنردرمانی است تا با بهره گیری از ابزارهای نوین ارتباطی از جمله استفاده مناسب و هدفمند از ابزارهای جدید دیجیتالی همچون تکنیک " واقعیت مجازی VR باکس" که به بهترین وجه ممکن در رفع اختلالاتی چون " ترس از ارتفاع " و" ترس از مواجهه با موقعیت های هراس آور" و " ترس از تاریکی" بسیار کمک کننده است با صرفه جویی در هدر رفت هزینه های جابجایی در توانمند سازی اعضا خانواده موثر واقع شود .
بهره گیری همزمان از ابزار های موسیقایی، صوتی و تصویری، ماشین های تن آرامی و گوشی های مشاوره ای دیجیتالی به عنوان راهکارهای مناسب در تخلیه هیجانی از جمله روش های مورد استفاده دیگر در دراماتراپی دیجیتالی است که به سادگی و با هدایت یک هنر درمانگر ماهر در خانه می توان از آنها استفاده کرد .
استفاده از تکنولوژی های روز دیجیتال در درمان و توانبخشی افراد دچار مسئله امروزه چنان رو به رشد است که بسیاری از شرکت های ساخت ماشین های صوتی، تصویری و حرکتی در تلاش اند تا ماشین هایی تولید کنند که قادر باشد انسان های درگیر غم و اندوه و تنهایی و انزوا را از حالت "استرس" مدام خارج کنند.
دراین زمینه همچنین تولید برنامه های نرم افزاری برای تغییر روحیات انسان ها و مداخله روانی راهکار دیگری است که تعامل بین دنیای هنر درمانی، روانشناسی و تکنولوژی رسانه های دیجیتالی را بیشتر کرده است.
استفاده از هنردرمانگران ماهر در بحث توانمند سازی مددجویان و افراد نیازمند با هدف داشتن جامعه ای سالم، حرکت جدیدی است که از طریق اتحادیه جهانی دراما تراپی آغاز شده و روز به روز از هنری به هنر دیگر در حال گسترش است .
هنردرمانی دیجیتالی در کاهش علائم بسیاری از اختلالات روانی موثر است از جمله(اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی، اختلالات روانپریشی، اختلالات شبه جسمی، اختلالات ناشی از مصرف مواد، اختلالات خوردن، اختلالات خواب، اختلالات شخصیت، اختلالات انطباقی، اختلالات روان تنی، اختلالات کنترلی تکانه ای، اختلالات جنسی و اختلالات شناختی .
به عنوان نمونه در اختلالات رشدی گروهی از افراد دارای ناتوانی رشدی که هنردرمانی دیجیتالی برای آنها موثر واقع شده است به قرار زیر هستند: کسانی که از رنگ پوست خود راضی نیستند ( رنگ روی و دست خود را دوست ندارند) طیف اوتیسم با لمس، حسایت لمسی و حساسیت بویایی (گراندین و پانک ، 2013) افراد با اختلال افسردگی ، مراجعان دچار اختلال استرس پس از سانحه ، مراجعان دچار ترس های مرضی، افراد با اختلال وسواس فکری و افراد دچار ترس با اختلال شب ادراری .
همچنین از دیگر محاسن هنر درمانی دیجیتالی سهل الوصول بودن آن است ، برنامه های کاربردی هنردرمانی دیجیتال نسبت به مواد هنری سنتی بسیار سهل الوصول تر و دست یافتنی تر است (آلدرز و همکاران ، 2011).
محققان حوزه روانشناسی آموزشی از سال 2011 شروع به استفاده از فناوری دیجیتال به عنوان دستگاه های ارتباطی با کودکان و نوجوانان کرده اند، کودکانی با اختلالات طیف اوتیسم و سایر مسائل رشدی که نتایج حاصله از این مطالعات نشان می دهد در بیشتر موارد حاصل تحقیق مثبت بود است با این حال، این مطالعات محدود به کودکان و نوجوانان با معلولیت های رشدی نشده است و در دیگر حوزه های درمانی هم آزموده شده است، با این همه استفاده از فن آوری دیجیتال به عنوان یک" روش خلاقانه " بطور گسترده همچنان مد نظر محققان این عرصه است (کارلتون، 2014) .
در یک تعریف کلی هنر درمانی دیجیتالی درمانی ترکیبی از همه ی ظرفیت های هنری است که با بهره گیری از امکانات رسانه های دیجیتالی و مبتنی بر "تئوری های درمان روانشناختی" برای افراد نیازمند مورد استفاده قرار می گیرد(انجمن دراماتراپی ایران 2020) .
هنر درمانی دیجیتالی به عنوان یک ابزار مداخله روانی و رسانه هنری خلاق و ارتباطی مناسب و مقرون به صرفه می تواند در گستره ی وسیعی از اختلالات روانی مورد استفاده قرار گیرد .
امروزه با پیشرفت هنردرمانی دیجیتالی درمان بیماران در محیط های مجازی آسان تر و کم هزینه تر شده است و تعداد مراجعان و درمانگرانی که قادرند از این فناوری استفاده کنند رو به افزایش است این دو شاخصه یعنی (آسانی و سهل الوصولی و کم هزینه بودن ) نوید دهنده آینده درخشان هنردرمانی دیجیتالی در جهان است، که امیدوار است مراکز علمی و پژوهشی ایران نیز از این ظرفیت مهم به درستی بهره برداری کنند .
اکنون که فناوری دیجیتال به عنوان ابزاری جدید برای مداخله روانی و روش تازه ای در مداخلات بالینی در حوزه ی هنردرمانی دیجیتالی مورد پذیرش قرار گرفته است، برهمه ی فعالان این عرصه لازم است تا خود را با آخرین دست آوردهای نوین هنردرمانی دیجیتالی آشنا سازند، از حوزه درمان و توانبخشی کودکان و نوجوانان تا میانسالان و بزرگسالان از درمان های دارو محور تا درمان های مشاوره ای و روانشناختی، همه زمینه مناسبی است تا هنردرمانی دیجیتالی گستره ی عظیم و متنوع مخاطبان خود را افزایش دهد و سرعت درمانهای غیر حضوری را بالا ببرد و دیدگاه سلامت نگرانه ی خود را به سطح وسیعی از جامعه تعمیم دهد .
در این زمینه " مراکز اصلاح و تربیت "،" زندان ها "،" بیمارستان ها"،" سربازخانه ها "،" مراکز آموزشی و پرورشی"،" مدارس"،" مهدهای کودک" و ... جامعه ی هدف هنر درمانی دیجیتالی هستند که با هدف کاهش مراجعه مستقیم به مراکز آموزشی، درمانی و حضور مجازی درمانگر در محل، موجب کاهش هزینه های جابجایی و بستری و نگهداری مددجویان می شود تا از این طریق هم رجوع به مراکز مورد نظر خصوصا بیمارستان ها و مراکز نگهداری روزانه کاهش یابد و هم طول مدت زمان بستری کم شود وهم در راه کاهش معضلات اجتماعی قدم بردارند و هم در مسیر توانمند سازی و افزایش حوزه های مهارتی افراد گام برداشته شود .