● مقدمه:
نقش بازی‌کردن به شکل تیاتر، از زمان‌های قدیم پدید آمده است. استفاده از تیاتر برای انجام مراسم و آداب و سنن خاص بخصوص در میان مصریان و یونانیان رواج داشته است. رقص، آواز، موسیقی، پانتومیم و شکل‌های دیگر نمایش چه از نظر بازیگر و چه از دید تماشاگر نوعی نیاز بشر بوده است. از ابتدای آفرینش انسان، حرکات بدن برای برقراری ارتباط و بیان ـ احساسات به کار می‌رفته است و بعدها کلمات بودند که سمبل حرکات شدند.
از آن زمان که آدمی با ترس و اضطراب‌هایش وجود داشته است، تیاتر راهی برای برون‌ریزی هیجانی بوده است. به رفتار در آوردن یک احساس، تفکر یا نگرش ویژه با استفاده از حرکات و حالات بدنی درک شناخت کامل‌تری از دنیای درونی به دست می‌دهد. هنگامی که تفکری تجسم می‌یابد تا دیگران نظاره‌گر باشند واقعی‌تر به نظر می‌رسد. این مفهوم عملی مخصوص در درمان و تعلیم و تربیت کاربرد دارد و در این میان روانشناسی بالینی که به تشخیص و درمان اختلالات روانی مشغول است، از تیاتر و نمایش برای این منظور استفاده نموده، نام این روش را تیاتر درمانی می‌گذارند.
● تیاتر درمانی چیست ؟
تیاتر درمانی، یکی از روش‌های روان درمانی گروهی است که از امکانات مشترک تیاتر و روانشناسی در درمان اختلالات روانی و تعلیم و تربیت استفاده می‌کند. در تیاتر درمانی به فرد کمک می‌شود تا با تجسم و بازی کردن یک مسیله به جای فقط صحبت کردن درباره آن، مسیله را بازیگری کرده و برای آن راه حل مناسب پیدا کند. تیاتر درمانی روشی است که به شخص کمک می‌کند تا ابعاد روانشناختی مسیله‌اش را کشف کند. تیاتر درمانی به فرد کمک می‌کند که به بازسازی موقعیتی آسیب‌زا در زندگی‌اش بپردازد و تصور کند که همان اتفاق در زمان حال و در مکان حاضر در جریان است. تیاتر درمانی با به کارگیری روش‌های درمانی خود به فرد کمک می‌کند که خود را در صحنه تیاتر و در نقش‌های مختلف و ارتباطات گوناگون تجربه کند، در صحنه تیاتر که چون آزمایشگاه آزادی است، جایی که هیچ کس به خاطر رفتارهایش مجازات نمی‌شود. در این هنگام است که فرد دید وسیع‌تری از رفتارش بدست می‌آورد. درمانگر نیز در این جریان به اطلاعات تشخیصی وسیعی دست می‌یابد.
● ارکان تیاتر درمانی:
پروتاگونیست
۱) کارگردانی که در زمینه علوم رفتاری و درمان‌های روانی تخصص دارد.
۲) یاور
۳) تماشاگران که خود عضو گروه درمانی هستند.
۴) صحنه تیاتر درمانی که معمولاً ۴ تا ۵ متر عمق دارد.
۵) ابزار صحنه (میز، معمولاً یک صندلی خالی و بالش و. ..).
۶) نور (نورهای مختلف برای ایجاد حالات مختلف در گروه. مثلاً: نور قرمز برای ایجاد صحنه‌هایی مثل جهنم، نور کم برای ایجاد صحنه‌های مرگ و رمانتیک، تاریکی برای کسانی که هنوز نمی‌خواهند وارد نمایش شوند و در حاشیه هستند ).
۷) لباس
۸) گریم
جلسات تیاتر درمانی با تعداد ۸ تا ۱۵ نفر، دو روز در هفته در حدود ۴۵ تا ۹۰ دقیقه به مدت ۱۰ـ۲۰ جلسه تشکیل می‌شود.
● مراحل تیاتر درمانی:
تیاتر درمانی به طور کلی از سه مرحله اساسی تشکیل شده است:
۱) شروع و آماده سازی: در این مرحله از روش‌هایی مانند: آزمون‌های موقعیتی، فروشگاه جادو، تخیلات هدایت شده، جعبه راز، عروسک‌های خیمه شب بازی، تاریکی، پشت به حضار، توصیف رؤیا و هیپنو درام استفاده می‌شود. هدف اصلی از این مرحله ایجاد خودجوشی است. با استفاده از روش‌های این مرحله امنیت و اعتماد و صمیمت در فضای گروه ایجاد شده، کارگردان آماده می‌شود و گروه انسجام می‌یابد. در اواخر این مرحله پروتاگونیست انتخاب و به سمت صحنه هدایت می‌شود.
۲) اجرا:
انجام فعالیت‌هایی که اجزای پنهان مسیله پروتاگونیست را روشن می‌کند. در این مرحله به پروتاگونیست کمک می‌شود تا به سمت صحنه‌هایی برود که احتمالاً برای او مسیله ساز بوده‌اند. معمولاً شخص اول به هنگام بازسازی تعارض‌های محوری، حالت‌های هیجانی را دوباره تجربه می‌کند و بروز چنین احساساتی به کاتارسیس (پالایش روانی) می‌انجامد و در پی هر پالایش روانی وحدت بخشی صورت می‌گیرد. در این مرحله مسیله طرح، درک، صحنه سازی شده، افراد یاور در جای خود قرار می‌گیرند و نمایش اجرا می‌شود. در این مرحله از روش‌هایی مانند: خودگویی، مضاعف سازی، نقش معکوس و آینه استفاده می‌شود.
۳) اختتام:
هدف از این مرحله تسلط بر مسیله، بازسازی دفاع‌های روانی، دست یافتن به تعادل روانی و ورود مجدد به دنیای خارج است. از ارکان این مرحله، مشارکت است. مرحله‌ای که در آن پروتاگونیست بیشتر به اندیشیدن می‌پردازد و معمولاً به دنبال تمرین رفتاری صورت می‌گیرد.
● موارد کاربردی تیاتر درمانی :
۱) بهداشت روانی
۲) خانواده درمانی
۳) مدارس و بیمارستان‌ها
۴) توانبخشی‌ها
۵) آموزش
۶) صنعت
۷) بیمارستان‌ها و مراکز درمانی